Posługiwanie się imieniem i nazwiskiem wydaje się być dzisiaj oczywistością, jednak do XIX wieku nie było obowiązku posługiwania się nazwiskiem. Więc jak to funkcjonowało przez tyle stuleci? Ludzie identyfikowali się przede wszystkim poprzez imiona oraz różnorodne przydomki i przezwiska. Nazwiska, które obecnie uznajemy za naturalną część naszej tożsamości, kształtowały się przez lata, podlegając licznym modyfikacjom. Z tego powodu ustalenie ich pierwotnego pochodzenia może wiązać się z wieloma trudnościami.
Polskie nazwiska we wczesnym średniowieczu
We wczesnym średniowieczu identyfikacja za pomocą nazwisk nie była jeszcze na porządku dziennym. Ludzie posługiwali się jedynie imionami, do których czasami były dodawane przydomki. Wskutek długotrwałego procesu zmian, ten sposób nazywania został zastąpiony przez obecnie nam znany system dwuczłonowy. Klasą społeczną, która jako pierwsza uznała używanie nazwisk za potrzebne była szlachta. Wynikało to z faktu, że dokonywali oni najwięcej formalności, więc zależało im na nieomylności we wszelakich transakcjach, głosowaniach czy umowach. Najpierw pojawiły się indywidualne nazwiska, które z czasem zaczęły być dziedziczone z pokolenia na pokolenie. Po pewnym czasie kolejne klasy społeczne zaczęły odczuwać brak wystarczającej identyfikacji - najpierw mieszanie, a na końcu chłopi.
Polskie nazwiska na przełomie XVIII i XIX wieku
W początkowych okresach funkcjonowania nazwisk nie były one nadawane na stałe. Często ludzie przyjmowali nowe wraz ze zmianą statusu, nabyciem majątku np. po zakupie ziemi w innej miejscowości. Pomimo wzrostu ich popularności na przestrzeni wieków, obowiązek noszenia nazwisk został wprowadzony dopiero na przełomie XVIII i XIX wieku. Dodatkowo, to wtedy ogłoszono zakaz ich zmiany oraz modyfikacji.
Polskie nazwiska od miejsc
Powszechnie istnieje założenie, że nazwiska zakończone na -ski czy -cki to nazwiska szlacheckie. Jest to prawda jedynie w kontekście nazwisk, które pochodzą od nazw miejsc np. „Sokołowski” od miejscowości Sokołów lub Sokołowo. Kojarzenie nazwisk z takim sufiksem ze statusem szlacheckim wpłynęło na chęć ich posiadania wśród innych klas społecznych. W ten sposób zaczęły pojawiać się tzw. nazwiska modelowe. Mieszczanie, a z czasem i chłopi zaczęli kształtować swoje nazwiska w taki sposób. Zazwyczaj polegało to po prostu na dodaniu do obecnego nazwiska odpowiedniej końcówki. Tak więc obecnie prawidłowy sufiks nie jest gwarancją, iż mamy do czynienia z nazwiskiem pochodzenia szlacheckiego. Dodatkową trudnością w identyfikacji pochodzenia nazwiska jest problem z określeniem czy dane nazwisko pochodzi od nazwy zawodu, czy też od nazwy wsi, w której ten zawód był profesją dominującą.
Polskie nazwiska od zawodów
To w przypadku mieszczan, nazwiska zazwyczaj brały się od wykonywanego zawodu. Przyczyną w dużej mierze była chęć zakomunikowania innym, czym dana osoba się zajmuje. Ułatwiało to znalezienie specjalisty w razie problemu - wystarczyło znać nazwiska osób w okolicy. Natomiast, w przypadku chłopów duża część nazwisk powstała od świata przyrody. Warto zauważyć, iż chłopi nie mieli nazwisk we współczesnym rozumieniu pojęcia „nazwisko” do XVI wieku. Zazwyczaj używali przezwisk w celu rozróżnienia osób o tym samym imieniu.
Polskie nazwiska od przezwisk
To właśnie od przezwisk wzięła się kolejna grupa polskich nazwisk. Fizyczne cechy były wygodnym sposobem, na określenie kogoś. Szczególnie jeżeli dana osoba posiadała wyróżniający się atrybut (najczęściej negatywny). Przykładowymi cechami, na które ludzie zwracali uwagę tworząc nazwiska były: nietypowy wzrost, większy nos, kręcone włosy czy leworęczność.
Polskie nazwiska od imion
Kolejną grupę nazwisk tworzą te, które powstały od imion. W Polsce nie są one jednak tak popularne jak u Słowian wschodnich czy południowych. Polskimi przykładami nazwisk odimiennych są m.in. Pawłowicz, Mikołajczyk, Szymański.
Źródła:
https://histmag.org/Jak-tworzyly-sie-polskie-nazwiska-19610
https://przodek.org/genealogia/pochodzenie-nazwiska-historia-powstawania-nazwisk-polskich
https://przodek.org/genealogia/proces-powstawania-nazwisk-polskich